De Endlösung
In januari 1942 beslisten de nazi-kopstukken in een villa aan de Wannsee in Berlijn tot de ‘Endlösung’ – de ‘eindoplossing’ – een eufemisme die een gruwelijke realiteit dekte: de uitroeiing van alle Joden in Europa. Ook in België gingen de SS-troepen, onder leiding van luitenant Kurt Asche, van start met het aanleggen van lijsten en het uitdelen van de ‘Jodenster’. Door systematisch razzia’s werden zoveel mogelijk Joodse inwoners verzameld en op transport gezet naar een onbekende bestemming in het Oosten. Omdat alles in het strikte geheim moest gebeuren, was de Dossin-kazerne in Mechelen erg geschikt. Gelegen in een desolate buurt aan de rand van de stad beschikte deze kazerne over een ‘achterpoortje’ naar een treinspoor. Reeds op 4 augustus 1942 vertrok een eerste konvooi, en er zouden er nog 27 volgen…
De overval in Boortmeerbeek [1]
Na enkele maanden begonnen velen zich vragen te stellen. Van de weggevoerde Joden ontbrak elk teken van leven en de geruchten over de concentratiekampen werden steeds sterker. De SS-oversten besloten om de capaciteit van de transporten te verhogen. Voor het XXste konvooi, dat op 19 april 1943 zou vertrekken, gebruikte men voor het eerst veewagens, zodat het transport meer dan 1630 mannen, vrouwen en kinderen telde. De oudste gevangene was 90 jaar, de jongste pas 38 dagen oud.
Ook het Belgische verzet kreeg lucht van de ‘Jodentransporten’. Drie jonge Brusselse ingenieursstudenten, Georges Livschitz, Robert Maistriau en Jean Franklemon, wilden niet bij de pakken blijven zitten en vertrokken met de fiets in Brussel naar Haacht. Ze waren gewapend met een petroleumlamp, een rood papier, enkele kniptangen en een pistool. Tussen Boortmeerbeek en Haacht brachten zij een vals rood licht aan en wachtten de trein op. De stoomtrein, om 10 uur s’ avonds in Mechelen vertrokken, stopte voor het rode licht en Robert Maistriau kon een wagon 17 openen. Meer dan 15 mensen konden ontsnappen alvorens de Duitse troepen het vuur openden.
De blokkade in Korbeek-Lo
Ook de gevangenen zaten niet stil: een aantal onder hen had een tang of ander instrument kunnen verstoppen en men probeerde een gat te maken in de vloer of de wand van hun wagon. Omdat de stoomtrein zwaar beladen was (34 wagons), traag reed en vrij veel moest halt houden, slaagden nog meer mensen erin om te ontsnappen tussen Haacht en Leuven.
In Korbeek-Lo hadden drie leden van de Leuvense Witte Brigade, Nicolas Poncelet, Romain Baplu en Pieter Scheepers een hindernis met bomen en takken op het spoor gelegd even voor het station van Korbeek-Lo. [2] Ook daar ging de trein in de remmen en konden 33 mensen ontsnappen. Er ontstond echter een vuurgevecht en daarbij vielen spijtig genoeg 4 doden: Eva Resler (13 jaar oud), Ruckla Wald-Mansklajd (23 jaar), Frida Mayer-Fischbein (31 jaar) en de 46-jarige Josef Patron. Ook in Lovenjoel ontsnapten nog 7 mensen maar ook hier stierf iemand, waarschijnlijk tussen het Bruulbos en Bost: de 30-jarige Mayer Susswein.
In totaal bleven 15 mensen uit de handen van de Duitsers, waaronder de 23-jarige Isabelle Weinreb. Zij waagde de sprong, waarschijnlijk niet wetende dat zij enkele maanden zwanger was. Zij en haar dochtertje Viviane overleefden de oorlog. Twintig mensen werden later weer opgepakt, waarvan er slechts 3 de Holocaust overleefden, 17 overleefden het niet. In het recente boek van de Auschwitz-stichting hebben al deze mensen een naam gekregen. [3]
Eva Resler [4]
In de Dossinkazerne hangt een uniek proces-verbaal, bevestigd door het overlijdensregister van de gemeente Bierbeek van het overlijden in de nacht van 19-20 april 1943 van een ‘onbekende vrouw’ op de spoorweg [5]. Het gaat zeer waarschijnlijk om het 13-jarig Brussels meisje Eva Resler (foto), die door een verdwaalde kogel getroffen werd. Het verhaal kwam aan het licht door de getuigenis van haar zus Charlotte (die niet opgepakt werd) en haar broer Mircea, de enige die de Holocaust overleefde. Op zich is het proces-verbaal van de stationschef van Leuven een uniek stuk, want de spoorwegen kregen verbod om deze transporten te controleren. Het P.V. werd dan ook in 1943 ‘zonder gevolg’ geklasseerd [6]…
Het was het begin van een ‘rare’ tocht van het overleden meisje. Het lijk werd eerst naar Sint-Kamillus en wat later terug naar het spoor gebracht. Dat bevestigde een (veel latere) getuigenis van broeder Azarias (Alfons Van den Houdt), de kok van Sint-Kamillus [7], en een P.V. uit 1950 met getuigenis van Broeder Evarist (Alfons Van Nuffelen), directeur tussen 1939 en 1945. Deze moest het lichaam begraven op het kerkhof van Sint-Kamillus, maar na 5 dagen werd het uiteindelijk begraven op het kerkhof van Korbeek-Lo. Deze vrij bizarre manier van doen heeft allicht te maken met het feit dat nog meer ontsnapten door de Broeders van Liefde geholpen werd, zo blijkt uit later P.V.’s. Recent dook ook nog een getuigenis op van de jongste ontsnapte, de toen 7-jarige Aron Luksenberg, die vertelde dat hij via de broeders van Sint-Kamillus kon onderduiken bij een gezin in Waver.
Vergeten heldendaden
Omdat de zwaar geladen stoomtrein er lang over deed om opnieuw vaart te maken, bleven ook tussen Korbeek-Lo en Tienen mensen uit de trein springen, hun vrijheid tegemoet. Tussen Vertrijk en Roosbeek sprongen verschillende mensen, onder wie de leider van het joods verzet, Jacob Cynsiger. De machinist die in Tienen de stoomlocomotief overnam, was actief bij het verzet. Hij reed opzettelijk traag op het enkel spoor via Sint-Truiden en Tongeren om mensen te laten ontsnappen.[8]
In totaal ontsnapten die nacht 237 Joodse mensen uit het XXste konvooi, waarvan 153 de oorlog overleefden. Dat is het hoogste aantal van alle 28 konvooien. Hoeveel burgers al deze mensen geholpen hebben, is onbekend. Niet alleen tijdens de oorlog, maar ook erna heerste er een zwijgcultuur.
26 mensen overleefden hun ontsnappingspoging niet. Dat gold ook voor Georges Livschitz, hij werd bij een latere actie verraden en gefusilleerd. Ook de drie verzetslui van Korbeek-Lo overleefden de oorlog niet: Pieter Scheepers bezweek aan de verwondingen die hij opliep in het vuurgevecht in Korbeek-Lo. Romain Baplu en Albert Poncelet vielen later in handen van de SS en werden geëxecuteerd. En SS-er Kurt Asche, verantwoordelijk voor de deportatie van meer dan 25.000 Belgische Joden, nam na de oorlog een andere identiteit aan en werd pas in de jaren ’80 berecht.
Wie weet er meer?
Tientallen mensen konden ontsnappen uit het XXste konvooi: dat betekent een veelvoud van mensen in groot Bierbeek die hen hielpen of hand- en spandiensten verleenden. Onze werkgroep heeft al enkele getuigenissen ontvangen over mensen die de ontsnapte gevangenen geholpen hebben. Wie weet heeft over deze unieke gebeurtenis of familieleden heeft die hierover verteld hebben, kan contact opnemen met liebrecht.salen@telenet.be.
[1] MICHIELS, Marc & VAN DEN WIJNGAERT, Mark, Het XXste Transport naar Auschwitz, Manteau, 2012. - STRUYVEN, Jo & WEYSSOW, Daniel, Ontsnappingsportretten uit het XXste konvooi, Auschwitz in gedachtenis vzw – Stichting Auschwitz, 2023.
[2] Met dank aan Jo Peeters, die deze geschiedenis openbaar maakte en een klein monumentje oprichtte aan het gewezen station van Korbeek-Lo: Huis van het Belgisch-Frans Verzet – www.hbfv.be.
[3] STRUYVEN, Jo & WEYSSOW, Daniel, Ontsnappingsportretten uit het XXste konvooi, Auschwitz in gedachtenis vzw – Stichting Auschwitz, 2023.
[4] De dramatische familiegeschiedenis van de familie Resler staat in bovenvermeld boek op blz. 122-123.
[5] VAN GOETHEM, Herman, Catalogus Kazerne Dossin, uitg. Kazerne Dossin 2012, blz. 123.
[6] Met dank aan Paul Van Heesvelde, die een kopie van het P.V. met ons deelde.
[7] SPEELMANS, Geert & DEVROYE, Gilbert, Een baken in het zorglandschap: 75 jaar Sint-Kamillus Bierbeek, eigen uitgave 2008, blz. 51-52.
[8] Getuigenissen opgenomen in STRUYVEN, Jo & WEYSSOW, Daniel, Ontsnappingsportretten uit het XXste konvooi, Auschwitz in gedachtenis vzw – Stichting Auschwitz, 2023.
