Het moderne blank marmeren Memoriaal van architect Bob Van Reeth vormt een cesuur met het oude kazernegebouw van de 'echte' Dossinkazerne [1], die aan de andere kant van de G.de Stassartstraat ligt aan de Mechelse ring en de Afleidingsdijle.
Metershoog groepsportret
Het eerste wat opvalt bij het betreden van het Memoriaal is de immense foto, drie verdiepingen hoog, bestaande uit duizenden pasfotootjes. De meeste zijn in sepia of zwartwit, een klein aantal zijn in kleur. De duizenden foto's in zwart-wit vormen stuk voor stuk een aandenken aan hen die stierven in de vernietigingskampen. Wie het overleefde kreeg een kleurenfoto. Vermits er slechts 5 % van hen het overleefde, vormen wit en grijs de dominante kleuren van het memoriaal. Witte muren, grijze pijlers, witte bloemen, grijze tafels...
De eerste verdieping – met als thema ‘MASSA’ – start nochtans met een kleurrijke foto van Tomorrowland. Dit staat symbool van een groep die een zelfde (positieve) ervaring meemaakt. Door die gedeelde ervaring ontstaan zowel identificatie en identiteit maar ook groepsdruk. Groepsdruk kan leiden tot slechte dingen, denken we maar aan hooliganisme of uit de hand gelopen manifestaties. In het fragiele door oorlog en economische en politieke wanorde geteisterde Duitsland leidde groepsdruk in de jaren '30 tot allerlei wandaden tegen andersdenkenden waaronder Joden: de Kristallnacht [2], de boekverbrandingen, de massamanifestaties voor de Führer, enz.
Fascisme leidt tot vernietiging
Deze waanzin kwam niet uit het niets, hij was opgezet door de NSDAP-partij van Adolf Hitler, die reeds in ‘Mein Kampf’ over het ‘jodenprobleem’ schreef. Op 20 januari 1942 werd in een villa aan de Wannsee in Berlijn de aanzet gegeven tot de industriële genocide op alle Europese Joden. Dit vormde het perfide sluitstuk (letterlijk de ‘eindoplossing’ of ‘Endlösung’) van de fascistische politiek. Spoorslags begonnen uit alle bezette landen treinen te rijden naar de vernietigingskampen.
Op 11 juni 1942 gaf Adolf Eichmann het bevel om met de deportatie van Belgische Joden te beginnen. Alles bij elkaar vonden er 28 transporten plaats tussen 4 augustus 194
2 en 31 juli 1944, enkele dagen voor de bevrijding. Meer dan 25.400 Joden werden naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd alsook 351 zigeuners (speciaal konvooi op 15 januari 1944).
Een belangrijk deel van de tentoonstelling belicht ook het leven van de joodse gemeenschap in België en Duitsland en van de Joodse diaspora die in de jaren '30 uit Duitsland vluchtte. Ook de kleine Belgische Roma-gemeenschap[3] komt hier even aan bod.
Angst en verzet
De tweede verdieping staat in het teken van de 'ANGST' en start met de iconische foto van een man die een tank tegenhoudt op het Tienanmenplein, hartje Bejing [4]. Angst dus maar ook verzet. Op deze verdieping tonen verschillende video’s, foto’s en documenten hoe de naziterreur miljoenen mensen angst inboezemde met razzia's, Jodenjacht, isolement, geweld, georganiseerde diefstal...
Maar er was ook verzet, zowel aan Joodse als aan Belgische zijde. Talloze mensen, scholen, kloosterorden hielden duizenden Joodse mensen en kinderen verborgen en redden hen van een gewisse dood. Ook waren er Belgische bestuurders, ambtenaren en politieagenten die resoluut weigerden mee te werken aan de registratie van Joden of het verdelen van Jodensterren. Vaak werden ook zij het slachtoffer.
Dood en vernietiging
Op de hoogste verdieping – met als thema 'DOOD' – worden we verwelkomd door een indringende foto van de ingang van vernietigingskamp Auschwitz. Want dit Poolse dorp was de uiteindelijke bestemming van wie uit de Dossinkazerne vertrok.
In totaal werden hier 25.484 Belgische joden en 352 zigeuners geregistreerd en met 27 treinkonvooien naar Auschwitz gevoerd. Vanaf midden 1942 werden ze in beestenwagons gestouwd, zoals er een tentoongesteld staat naast de oude kazerne. De tentoonstelling brengt ook Aktion T4 onder de aandacht. Hierbij stierven duizenden 'onwaardigen' (gehandicapten, psychiatrische patiënten,...).
Tot slot worden parallellen getrokken met de slachtpartijen van de Herero's in Namibië (1905-1907), de Armeense (1915) en de Rwandese genocide (1994).
Het XX-ste konvooi
En dan valt plots een klein document op – ergens verloren tussen de eindeloze panelen. Het is een kopie van een proces-verbaal opgemaakt in Korbeek-Lo.
“In de nacht van 19 op 20 april, reed een speciale trein Da.801 van Muizen naar Duitschland – richting Muizen-Leuven-Tienen-Luik. Om 0.29 u reed den trein in Korbeek-Loo voorbij. Hij was samengesteld uit ongeveer 40 HF., en geladen met Joden (sic). Na den doortocht werden zoowat overal lijken langs het spoor gevonden, o.m. Te Korbeek-Loo waar een vrouwenlijk werd aangetroffen in de omstandigheden zooals aangehaald...”
Dit vergeelde blad papier vormt de getuigenis van een uniek feit: in de nacht van 19 op 20 april 1943 slaagden 3 jonge verzetslui, Georges Livschitz, Robert Maistriau en Jean Franklemon erin met een zelf geknutseld rood signaal de locomotief van het XX-ste konvooi te laten stoppen in de buurt van Boortmeerbeek. Zo kon het moedige drietal de deuren openen van een aantal wagons. Tientallen Joodse gevangenen slaagden erin om te ontsnappen, maar velen raakten ook gewond toen de Duitse soldaten begonnen te schieten. Op weg naar de Duitse grens, via Leuven, Tienen en Luik, reed de zwaar beladen trein soms erg traag en moest regelmatig halt houden. Ook dat een bewuste daad van machinisten die met het verzet sympathiseerden. Op die manier konden in totaal 231 gevangenen ontsnappen, maar velen raakten gewond of vonden de dood.
Eva Resler 
Zo ook het 13-jarig meisje Eva Resler (1930-1943). Zij woonde met haar familie in Brussel en de hele familie werd met het XX-ste konvooi naar Auschwitz gevoerd. Te Korbeek-Lo had de weerstand een houtbarricade aangelegd, waardoor de trein moest afremmen. Zij kon samen met haar broer Mircea ontsnappen uit de treinwagon, maar werd geraakt door een verdwaalde kogel en bleef op de sporen achter. Door geduldig opzoekingswerk slaagde het Museum van het Belgisch-Franse Verzet [5] erin om haar te identificeren. Het meisje werd eerst naar de boerderij van Sint-Kamillus gedragen maar daarna teruggebracht naar de spoorwegberm, waar het de ochtend nadien gevonden werd. Haar lichaam werd op 21 april 1943 begraven in een naamloos graf op het kerkhof van Korbeek-Lo. Het Museum van het Belgisch-Franse verzet nam het initiatief om een gedenkplaat aan te brengen op de plaats waar Eva het leven verloor. Diezelfde nacht werd ook Pieter Schepers, een jonge weerstander die hielp bij de verzetsactie, dodelijk gewond.
Voetnoten
[1] De Dossinkazerne is een oude infanteriekazerne uit de Oostenrijkse tijd (1756) en werd genoemd naar Emile Dossin de Saint-Georges (1854-1936), luitenant-generaal van de Belgische legers die Antwerpen verdedigden in 1914. Ze werd gebruikt tot 1973 en gedeeltelijk heringericht als woongebouw in 1989. Ook het archief van de Stad Mechelen bevindt zich in dit gebouw.
[2] Kristallnacht is de nacht van 9 op 10 november 1938: na de moordaanslag op de Duitse diplomaat Von Rath in Parijs hitste de nazi-propagandaminister Goebbels de SA-milities op om wraak te nemen op de Joden. Gesteund door omstaanders ontstaan overal rellen en verneilingen. Meer dan 7.500 winkels, synagogen en huizen gaan in de vlammen op en er vallen meer dan 90 doden.
[3] De zigeunerpopulatie in België bestond uit een kleine groep van enkele honderden Roma en Sinti. Vaak waren dit ook Belgen, zoals de 'Manouches, waartoe de wereldberoemde gitarist Django Reinhardt (1910-1953) behoorde. De 352 Belgische zigeunergevangenen werden gedeporteerd naar Auschwitz met één konvooi op 15 januari 1944, slechts 32 onder hen overleefden het.
[4] Het studentenprotest op het Plein van de Hemelse vrede (Tienanmenplein) in Bejing in juni 1989 was het grootste protest tegen het communistische bewind in China sinds 1949. Er waren bijna 1 miljoen betogers, bij de ontruiming vielen tussen 300 en 3.000 doden.
[5] Met dank aan Jo Peeters van het Huis van het Belgisch en Franse verzet in Tielt-Winge, die dit feit ontdekte en documenteerde. Meer info op www.hbfv.be.
